Είναι συγκινητική η προσπάθεια που κάνει η Νατάσα Παπαδοπούλου για να μην ξεχαστεί το όνομα μαζί με το έργο του Κοζανίτη τροβαδούρου και αντιστασιακού Πάνου Τζαβέλλα. Κάθε χρόνο, από τότε που εκείνος άφησε τα εγκόσμια, διοργανώνει μία μεγάλη συναυλία στη μνήμη του με τη συμμετοχή μουσικών συνοδοιπόρων του, αλλά και νεότερων συναδέλφων του.
Δεν είναι αμελητέο το ότι η «σταρ» Νατάσσα Μποφίλιου κάθε φορά συμμετέχει στις συναυλίες για τον Πάνο Τζαβέλλα, ενώ στην τελευταία δισκογραφική της έκδοση συμπεριέλαβε και το τραγούδι του με τίτλο «Μάη’μ, Μάη’μ»! Η Παπαδοπούλου είναι ένας άνθρωπος θετικός που έχω την αίσθηση – ειδικά μετά απ’ την ακόλουθη συνέντευξη – πως αγάπησε πραγματικά τον Τζαβέλλα και αγόγγυστα μοιράστηκε τη ζωή της με τη δική του.
Και η ζωή του δεν ήταν εύκολη, κάθε άλλο θα έλεγα! Επρόκειτο για έναν φωτισμένο δημιουργό και για έναν ιδεολόγο που παρέμεινε πιστός ως το τέλος στις αρχές του, για τις οποίες πέρασε δια πυρός και σιδήρου κυριολεκτικά. Οι ιστορίες που μου χάρισε η Παπαδοπούλου είναι συγκλονιστικές, όπως τις άκουσε κι αυτή από τον σύντροφο της.
Ο Πάνος Τζαβέλλας αποτελεί έναν εντελώς πρωτότυπο καρπό από το μεγάλο δέντρο του ελληνικού τραγουδιού. Κοίτα να δεις πώς γυρνάνε τα χρόνια! Μία δεκαετία πριν ο «Κυρ – Παντελής» του θα ακουγόταν έως και με μία διάθεση γραφικότητας…Σήμερα, δυστυχώς, ο κόσμος ολόκληρος και η μικρή Ελλάδα γέμισαν από κυρ – Παντελήδες, τους μικροαστούς νοικοκυραίους που εκείνοι σκότωσαν στην ουσία τα τελευταία θύματα από τη σύγχρονη άνοδο του φασισμού!
Διαβάστε λοιπόν την ιστορία του πολυτάραχου βίου του Τζαβέλλα, έτσι όπως τη γνώρισε από πρώτο χέρι η, επί 40 χρόνια σχεδόν, σύντροφος του στην τέχνη και στην καθημερινότητα:
Βλέπω εδώ τα βιβλία του Τζαβέλλα σε φωτοτυπίες. Έχουν εξαντληθεί και τα ανατυπώσατε;
Βασικά ο Πάνος δεν τα πούλαγε τα βιβλία του, τα χάριζε. Τα έβγαζε μόνος του με εξαίρεση το τελευταίο, το «Ζιγκ ζαγκ στο δάσος του θανάτου», που το έβγαλε με τον Παπαζήση, με τον οποίο είχαν κάνει φυλακή επί χούντας. Το «Ανταρτο-Rock» το ξανάβγαλα εγώ, γιατί το 2008 είχε πιάσει φωτιά το σπίτι μας. Νοέμβριος ήταν και τον Ιανουάριο του 2009 ο Πάνος πέθανε.
Και πως έπιασε φωτιά το σπίτι σας;
Από το ’78 είχαμε ένα δώμα 35 τετραγωνικά πάνω στη θάλασσα στην Πειραϊκή. Όταν ήταν άρρωστος ο Πάνος στη Σοβιετική Ένωση, του λέγανε οι γιατροί: «Εσύ θα είσαι μπροστά στη θάλασσα, θα κολυμπάς και θα βρεις και μια νέα γυναίκα»…Εντάξει, όλα τα βρήκε (γέλια). Κολυμπούσαμε μαζί χειμώνα – καλοκαίρι, τα τελευταία τρία χρόνια έχω σταματήσει. Το 2008 κάηκε ολοσχερώς το σπίτι. Εγώ έλειπα, ήμουν στην αδερφή μου, που σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό πριν πέντε χρόνια. Με ειδοποιούν: «Νατάσα, καίγεται το σπίτι»! Τι είχε γίνει; Ο Πάνος ήταν ήδη 84 ετών και είχε αρχίσει να ξεχνάει. Είχε δυο λάμπες από πάνω του και όλη νύχτα διάβαζε. Η μία λάμπα έσκασε και το σπίτι λαμπάδιασε.
Πως γλίτωσε ο άνθρωπος;
Μα αυτό είναι! Σύρθηκε μέχρι την ταράτσα. Τον ψάχναμε το πρωί και δεν τον βρίσκαμε. Σπάσαμε την πόρτα της ταράτσας και τον βρήκαμε αγκαλιά με την κιθάρα του. Μετά στο νοσοκομείο, που νοσηλευόταν με καρκίνο στο στομάχι, μου έλεγε χαρακτηριστικά: «Με κυνηγούσαν οι φλόγες»! Καμιά φορά λέω – και δεν ξέρω αν είναι σωστό – πως ο Πάνος πέρασε από φωτιές και στα νιάτα του και στα γεράματα του…Χάσαμε τα πάντα! Τα σοβιετικά βιβλία του, τρεις επιστολές του Σοστακόβιτς που τον είχε γνωρίσει, τις παρτιτούρες του, δεν έμεινε τίποτα…Το σπίτι ξαναφτιάχτηκε μέχρι τα τέλη του 2009, αλλά ο Πάνος δεν πρόλαβε να το δει. Το σχεδίασε απ’ την αρχή η φίλη μας, η ηθοποιός και καλή αρχιτεκτόνισσα Γεωργία Ζώη, που είχαμε γνωρίσει στην ταινία «Το κόκκινο τραίνο» με το τραγούδι του Πάνου στους τίτλους σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου. Το έκανε όμορφο το σπίτι η Γεωργία!
Παρόλα αυτά η «παρουσία» του Τζαβέλλα θα είναι έντονη ακόμα…
Έχετε δίκιο. Και που μπαίνω μέσα, παρόλη την αλλαγμένη διαρρύθμιση, βλέπω την κιθάρα του Πάνου και πολλές φωτογραφίες από εκδηλώσεις. Πάντα θα υπάρχει η παρουσία του εκεί μέσα.
Του κάνατε πολιτική κηδεία, να υποθέσω;
Φυσικά πολιτική, στο νεκροταφείο του Σκιστού. Είχαν έρθει και η Καίτη Γκρέυ με τη Γιώτα Γιάννα. Εγώ βγήκα και είπα δημόσια ότι δεν θα κεραστεί καφές, γιατί το ποσό θα πήγαινε στην Κούνεβα. Τότε η Καίτη Γκρέυ προθυμοποιήθηκε να κεράσει εκείνη καφέδες τον κόσμο. Συνοδεύσαμε τον Πάνο με τα «Παιδιά της Σαμαρίνας» με τον κλαρινίστα μας, τον Νίκο Φιλιππίδη! Το αγαπούσε αυτό το τραγούδι ο Πάνος! Σήμερα, αν πάτε στο Σκιστό, θα δείτε τον οικογενειακό τάφο που του φτιάξαμε με ένα γλυπτό με μια ελιά και μια επιτύμβιο στήλη με ένα ποίημα του.
Το περιμένατε ότι θα «έφευγε»;
Ναι, ήτανε πολύ βαριά και κακώς που τον εγχειρήσανε! Δύο φορές κιόλας! Δεν άντεχε ο Πάνος, «θέλω να πεθάνω» μου έλεγε συνέχεια…
Ας πιάσουμε τώρα το νήμα από την αρχή και να πάμε στα 1971 που γνωρίζετε τον Πάνο Τζαβέλλα.
Ήμουν 21 ετών και σπούδαζα στην ΑΣΟΕΕ. Γνώρισα τον Πάνο από τον Κώστα Μανταίο, τον αδερφό του Πέτρου. Ως νεολαίος είχε κάνει φυλακή επί χούντας με τον Πάνο κι αυτός. Εγώ ούτε καλή μαθήτρια ήμουν, ούτε τίποτα. Ήθελα να παίζω θέατρο και να τραγουδάω μπροστά στον κόσμο. Μου λέει ο Μανταίος: «Θες να σε πάω να σ’ ακούσει ένας φίλος μου που γράφει τραγούδια και που μόλις βγήκε απ’ τη φυλακή;» Αν και ντρεπόμουν, δέχτηκα. Πήγαμε στην Κυψέλη, στην Τρυγόνος 8, σε ένα πλυσταριό. Δεν θα ξεχάσω ποτέ όταν πρωτοείδα τον Πάνο! Είχε κοντά μαλλιά τότε και ήταν καθισμένος σ’ ένα μεγάλο κρεβάτι με την κιθάρα του. Υπήρχε μόνο μια καρέκλα με κάτι ρούχα κρεμασμένα. Πάμφτωχος ήταν ο άνθρωπος, δεν είχε στον ήλιο μοίρα…Εγώ τα πρωινά δούλευα στο φούρνο του μπαμπά μου και όταν πήγαινα μετά στον Πάνο, του πήγαινα και παξιμάδια, ψωμί, διάφορα. Η μαμά μου τον αγαπούσε πολύ τον Πάνο, γιατί είχε τρεις εκτελεσμένους αδερφούς! Ο ένας, ο Γιώργος, ήταν δίπλα στον Άρη Βελουχιώτη και οι άλλοι δύο είχαν επίσης εκτελεστεί. Έτσι η μαμά μου τον ένιωθε σαν αδερφό τον Πάνο, γιατί είχαν πάνω – κάτω και την ίδια ηλικία. Ο Πάνος ήταν 25 χρόνια μεγαλύτερος μου.
Αμέσως νιώσατε ερωτευμένη με τον Τζαβέλλα;
(γελάει αμήχανα) Δεν ξέρω αν ένιωσα ερωτευμένη. Τον Πάνο τον θαύμαζα, ήταν ένας άνθρωπος αγνός. Πάντα με ήλκυαν οι μεγαλύτεροι άντρες, οι άνθρωποι με μια ιστορία. Οι νεαροί, οι συμφοιτητές μου, δεν μου έκαναν εντύπωση, δεν τους ήθελα…
Αυτό περίμενα να μου πείτε.
Ναι, εντάξει, μπορεί ο Πάνος να με ερωτεύθηκε, ήμουν κι ένα δροσερό κοριτσάκι, αλλά και μένα τέτοιοι άντρες με «τραβούσαν», που να έχουν πράγματα να μου πουν. Κάναμε δεσμό, αποκτήθηκε μία σχέση.
Μιλήστε μου τώρα για την επαφή του ίδιου με το τραγούδι.
Ο Πάνος αγαπούσε το ρεμπέτικο σε αντίθεση με το φίλο του τον Κύρκο που ήταν της κλασικής και δεν ήθελε καθόλου λαϊκά και ρεμπέτικα. Έγραφε ολόκληρα άρθρα για το ρεμπέτικο μες στην παλιά φυλακή, τότε που το ΚΚΕ θεωρούσε τα ρεμπέτικα μουσική του λούμπεν προλεταριάτου. Και μετά, όταν επέστρεψε από τη Σοβιετική Ένωση, δούλευε σε ταβέρνες με ρεμπέτικα, δεν ασχολιόταν ακόμη με τα πολιτικά τραγούδια. Με τον Μίκη γνωρίζονταν και είχαν αλληλοεκτίμηση. Ο Κύρκος πάλι έφερνε τον Χατζιδάκι στις συναυλίες του ΚΚΕ Εσωτερικού κι εκεί τον είχαμε γνωρίσει κι αυτόν.
Πρώτα ξεκίνησε τη δισκογραφία ή τις παραστάσεις;
Το φθινόπωρο του ’73 ξεκινήσαμε στη μπουάτ «5η Εποχή» μετά τις παραστάσεις του Θανάση Γκαϊφύλλια. Είχαμε τον Γιάννη Ζουγανέλη και τον Νικόλα Άσιμο μαζί μας. Λέγαμε λίγα αντάρτικα και μετά έλεγαν τα παιδιά τα δικά τους τα ροκάδικα που δεν τα αντέχαμε και φεύγαμε (γέλια).
Το αγαπούσε το rock ο Τζαβέλλας τότε; Το ΚΚΕ, ας πούμε, το θεωρούσε ξενόφερτη υποκουλτούρα.
Ο Πάνος άκουγε και rock και jazz. Είχε μπομπινόφωνο και μπορούσε να ακούει από blues μέχρι Beatles. Το rock το κυνηγούσαν οι πιο ορθόδοξοι κομμουνιστές, ξέρετε όμως πως ο Πάνος ανήκε στην Ανανεωτική Αριστερά. Στην «5η Εποχή» ο Πάνος παρουσίαζε και τις μελοποιήσεις του στον Φώτη Αγγουλέ, που βγήκαν μετά σε δίσκο. Θυμάμαι, μάλιστα, πως το σκηνικό μας τό’χε φτιάξει με σκίτσα του ο ζωγράφος ο Γέρος. Την ημέρα του Πολυτεχνείου, είχαμε κλείσει μια συναυλία με τους Χιώτες φοιτητές. Δεν έγινε φυσικά και καταλήξαμε με τα πόδια από την Πλάκα στο Πολυτεχνείο – ο Πάνος πήγαινε με τις πατερίτσες του. Εγώ έμεινα μέσα τη δεύτερη μέρα, ο Πάνος δεν μπορούσε και αποχώρησε. Θέλω να πω, όμως, ότι παρόλο που είχε πέσει η χούντα, λογοκρισία στα τραγούδια υπήρχε μέχρι το ’78. Και επί Καραμανλή, πηγαίναμε τα τραγούδια και τα κόβανε ή τα αλλάζανε. Από το ’81 και μετά με το ΠΑΣΟΚ η λογοκρισία ας πούμε ότι έπαψε να υφίσταται.
Ωστόσο τα πρώτα δύο τραγούδια του Τζαβέλλα, τα είχε πει ο Γιώργος Νταλάρας, στα ξεκινήματα του κι αυτός.
Ο Νταλάρας τραγουδούσε τότε στην Πλάκα, όπως κι εμείς. Είχαμε γνωρίσει καλά και τη μητέρα του. Του άρεσαν τα κομμάτια του Πάνου κι έτσι έγινε το πρώτο δισκάκι στις 45 στροφές. Μετά ο Πάνος στη ΜΙΝΟΣ έβγαλε το «Αντάρτικο λημέρι» του.
Δίσκος – σταθμός που είχε σκίσει!
Ναι, αλλά πρέπει να σας πω ότι από τα λεφτά που εισέπραττε ο Πάνος από τη δισκογραφία, έδινε ποσοστό και στις τρεις αντιστασιακές οργανώσεις. Συγγνώμη που το λέω, αλλά ο Πάνος δεν ήταν τυφλωμένος σαν τους κουκουέδες. Τον είχανε στο πυρ το εξώτερον! Τέλος πάντων, εκείνα τα πρώτα τραγούδια με τον Νταλάρα, παρότι ήταν καλά, δεν έκαναν κάποια επιτυχία. Δεν τα στήριξε και ο Νταλάρας, δεν φάνηκαν ποτέ αυτά τα κομμάτια.
Λογικό, όμως, ο Νταλάρας τότε τραγουδούσε τον αφρό των μεγάλων Ελλήνων συνθετών.
Ναι, μπορεί και να τα έλεγε, δεν ξέραμε, εμείς δεν πηγαίναμε στις συναυλίες του Νταλάρα. Ούτε κρατήσαμε σχέσεις ποτέ. Το ’75 κάναμε στη «Λήδρα» το «Αντάρτικο λημέρι», που η Αλεξίου ήρθε κι είπε το «Μάη ‘μ, Μάη ‘μ». Νομίζω πως τότε Νταλάρας και Αλεξίου τραγουδούσαν στον «Ζυγό» στην Πλάκα. Η Χαρούλα πετάχτηκε, είπε «ένα λεπτό» το τραγούδι, ηχογραφήθηκε κι έφυγε. Παρεμπιπτόντως τώρα η Νατάσσα Μποφίλιου το τραγούδησε εκπληκτικά το «Μάη’μ, Μάη’μ» στον τελευταίο της δίσκο! Την αγαπώ, είναι πολύ καλό κορίτσι η Νατάσσα!
Και προς τιμήν της που το συμπεριέλαβε το τραγούδι αυτό στο δίσκο της.
Ασφαλώς! Άρα οι πρώτοι δίσκοι του Πάνου ήταν το 45άρι με τον Νταλάρα και το μεγάλο live άλμπουμ από τη «Λήδρα».
Θέλω να θυμηθείτε κάτι από τη βραδιά της ηχογράφησης αυτού του μοναδικού ελληνικού δίσκου.
Χαμός γινότανε! Τραγούδαγε όλος ο κόσμος παρόλο που δεν ήξερε καλά τα τραγούδια. Τον «Κυρ-Παντελή», το «Ξυπνήστε» και τα δύο που έλεγα εγώ, το «Άιντε παιδιά» και το «Είσαι παιδί στα 19 σου»! Στο «Άιντε παιδιά» η λογοκρισία έκοψε το «Φωτιά στο φασισμό» και το κάναμε «Φωτιά στο άδικο», έτσι ακούγεται στο δίσκο.
Να λοιπόν που βγήκατε ως τραγουδίστρια κι εσείς δίπλα στον Τζαβέλλα.
Αυτό έγινε το ’73 στο θέατρο Μινώα σε μια συναυλία του Πάνου με δικά του τραγούδια. Ο μισός κόσμος ήταν παλιοί συγκρατούμενοι του κι οι υπόλοιποι, ασφαλίτες. Στεκόμουν σαν αγγούρι πραγματικά (γέλια). Ούτε θυμάμαι και τι τραγούδια είχα πει, του Πάνου θα ήταν σίγουρα. Θυμάμαι καλά όμως ότι μετά από δέκα μέρες με κάλεσε ο Μπάμπαλης στην Ασφάλεια. Εμένα! Πήγα εγώ εκεί, η καλή σου, 22 ετών κοπέλα, χωρίς καμία αίσθηση κινδύνου. «Ξέρεις τι φάκελλο σού’χουμε εσένα;» μου λένε. «Γιατί να μού’χετε φάκελλο;» «Μ’ αυτόν που έμπλεξες, τον συμμορίτη» μου ξαναλένε, οπότε κι εγώ τους κάνω: «Ε, αφού τα ξέρετε, τι με ρωτάτε τότε;» «Άντε, πάρε δρόμο από δω» μου λένε και μόνο όταν έφυγα παραέξω, κατάλαβα σε τι κίνδυνο βρισκόμουν. Κόντεψα να πέσω απ’ τις σκάλες απ’ το φόβο μου, γιατί ο Πάνος μού’χε πει τι βασανιστήρια είχε τραβήξει στη Μπουμπουλίνας. Το ’68, ξέρετε, που πιάσαν τον Πάνο, του έσπασαν τις πατερίτσες στο κεφάλι. Έναν άνθρωπο με ένα πόδι που τον έσερναν και του φώναζαν «Αλήτη, συμμορίτη»…Κι αυτός να τους λέει «Τίποτα απ’ αυτά δεν είμαι, χαρά στον κόσμο δίνω με τα τραγούδια μου»…Θέλετε να σας πω κι άλλα; Τον βασάνιζαν ο Μπάμπαλης ή ο άλλος ο Μάλλιος…
Ναι, αυτό το κτήνος, τον βασανιστή, που έφαγε η 17Ν.
Μωρέ, καλά του κάνανε! Εκεί που τον βασάνιζαν φρικτά, ας πούμε, ο Μπάμπαλης μιλούσε με τη γυναίκα του στο τηλέφωνο: «Δεν έφαγε το μωρό μας τ’ αυγό του; Καλά, θα έρθω από το σπίτι σε λίγο»…Κι ύστερα ξανάρχιζε τα πιο σκληρά βασανιστήρια στον Πάνο!
Μου περιγράφετε μια σκηνή σαν από το «Σαλό ή 120 μέρες στα Σόδομα» του Παζολίνι.
Όντως, επρόκειτο για τερατωδία. Ο Πάνος μου τα περιέγραφε…Έβλεπε τον βασανιστή του για μία στιγμή να γίνεται γλυκός πατέρας και την άλλη να τον ξαναρχίζει στα βρισίδια και το ξύλο…
Είχατε τραγουδήσει ποτέ με άλλον συνθέτη;
Όχι (το λέει παραπονιάρικα).
Ο Τζαβέλλας δεν σας άφηνε;
Να μιλήσω ειλικρινά, ερχόταν ο Μίκης πάρα πολύ συχνά. Ήξερε επίσης από παλιά τον Ξαρχάκο. Το ίδιο και τον Λοΐζο, τον ήξερε από το ’65 και είχαμε πάει κι από το σπίτι του λίγο πριν πεθάνει. Αφού μ’ έβλεπε ο Μίκης και μού’λεγε «Α, η Νατάσσα του Τζαβέλλα είσαι εσύ». Αν ήταν άλλη, θα είχε το θάρρος να τού’λεγε: «Κύριε Μίκη, να έρθω κι εγώ σε μια συναυλία σας;», δεν θα έλεγε όχι και θα μ’ έπαιρνε, πιστεύω. Εγώ νομίζω ότι ο Πάνος φοβότανε, σου λέει «Μικρή είναι, θα μου φύγει, θα της πάρουν τα μυαλά της αέρα». Έπαιζε ρόλο η διαφορά ηλικίας μας!
Νιώσατε ποτέ ασφυκτικά απ’ την αγάπη του Τζαβέλλα;
Ήταν καταπιεστικός μερικές φορές. Εγώ, ας πούμε, την ώρα που ήμασταν στη σκηνή, από ένστικτο ή από timing, αν θέλετε, του έλεγα σιγά – σιγά: «Τώρα είναι η ώρα να πεις το δικό σου τραγούδι». «Σταμάτα» έλεγε αυτός, «μη μου κάνεις εμένα την έξυπνη, ξέρω τι κάνω»! Ως ιδιαίτερος άνθρωπος ο Πάνος, είχε ιδιαίτερες σχέσεις και με τους άλλους, όχι μόνο με τη συμβία του. Με τον Άσιμο, π.χ., δε μπορούσε να έχει προβλέψιμες σχέσεις. Τον Άσιμο ο Πάνος τον ήξερε από την Κοζάνη, ως ένα παιδί βασανισμένο από τον πατέρα του, τον Ασημόπουλο. Ο Άσιμος, απ’ την άλλη, ή θα σ’ έβλεπε και θα σ’ αγκάλιαζε ή θα σ’ άρχιζε στα βρισίδια. Έτσι ο Πάνος είχε ξεκόψει, αν και μετά την αυτοκτονία του, τού’χε γράψει ένα πολύ τρυφερό τραγούδι.
Ναι, το «Αχ, βρε Νικόλα, η επανάσταση δεν είναι άρπα κόλλα»…
Ακριβώς! Όλα τα ξέρετε, βλέπω! Τό’χε γράψει στο στούντιο το τραγούδι αυτό και θα κυκλοφορήσει τώρα με μεγάλη εφημερίδα. Στο ίδιο CD θα περιέχονται ο «Κυρ- Παντελής» και το «Ξυπνήστε» απ’ άλλη εκτέλεση που βρέθηκαν, γιατί δε μπορούσαμε να τα πάρουμε απ’ τον Μάτσα. Μας έδωσε τη μήτρα η Λιάνα Μαλανδρενιώτη από την εφημερίδα «Εποχή», που τά’χε βγάλει τότε με τον άντρα της στην εταιρεία τους, «Musica Viva». Ο τίτλος του CD θα είναι «Ξυπνήστε κυρ- Παντελήδες» και πιστεύω θα σκίσει!
Διεκδικήσατε κάποια χρήματα από τα τραγούδια;
Όχι, τα έδωσα αφιλοκερδώς. Θέλω να φανεί ο Πάνος, δεν με ενδιαφέρουν τα λεφτά στην παρούσα φάση.
Θα ήθελα να μιλήσουμε για τον «Κυρ-Παντελή», το θεωρώ ένα από τα μεγαλύτερα τραγούδια διαμαρτυρίας που γράφτηκαν ποτέ στην Ελλάδα από έναν ταλαντούχο outsider τραγουδοποιό.
Κι είναι και διαχρονικό! Σκεφτείτε ότι γράφτηκε το 1975! Η απομυθοποίηση του μικροαστισμού ήταν το τραγούδι αυτό. Ξέρω ότι τό’γραψε όταν ήταν στην Κυψέλη, που πέρναγε πολλές ώρες μόνος του μέχρι να βρεθούμε το βράδυ στη μπουάτ. Ο Πάνος τά’γραφε μια κι έξω τα τραγούδια. Τον «Κυρ-Παντελή» στη «Λήδρα» τον παρουσίασε για πρώτη φορά.
Λογοκρισία υπέστη και το «Ξυπνήστε», δεν ειν’ έτσι; Ο στίχος «Θάψτε τους έντιμους μες τα σκατά» έγινε «μες τα σπαρτά»…
Βέβαια, πως νά’λεγες «μες τα σκατά» τότε; Άλλο αν σήμερα εγώ το τραγουδάω όπως ακριβώς γράφτηκαν οι στίχοι!
Γνωρίζετε πως υπάρχει ένα ντοκουμέντο με τον Πάνο Τζαβέλλα από την ασιατική τηλεόραση;
Όχι, να πω την αλήθεια…Που μπορούμε να το βρούμε; Μήπως τότε που ο «Κυρ – Παντελής» είχε μεταφραστεί στα κινέζικα; Είχαμε καλές σχέσεις ως ΚΚΕ Εσωτερικού με την κινέζικη πρεσβεία κι ένας φίλος μας, δημοσιογράφος, ήταν μέσα στα πράγματα. Αυτός πήρε τον «Κυρ – Παντελή», τον πήγε στους Κινέζους και λογικά τον τραγούδησαν στη γλώσσα τους! Σε site του Ισραήλ πρόσφατα ανακάλυψα και τα δύο κομμάτια του Πάνου με τον Νταλάρα, αφού προφανώς είναι εκεί πολύ δημοφιλής ο Νταλάρας!
Ποια ήταν η στάση των άλλων συνθετών απέναντι στον Τζαβέλλα;
Ο Λοΐζος, με τον οποίο σχετίζονταν, «έφυγε» νωρίς. Με αγάπη, θα έλεγα, τον αντιμετώπιζαν οι άλλοι. Κυρίως ο Μίκης ερχόταν και τον άκουγε μαζί με τον γιο του, τον Γιωργάκη τότε. Ο Μανώλης Γλέζος, επίσης. Ο Δημήτρης Λάγιος ερχόταν! Μου έλεγε πρόσφατα η χήρα του, η Πέγκυ Λάγιου, πως δεν είχε έρθει ποτέ να μας μιλήσει, γιατί ντρεπόταν, τον σεβόταν πολύ τον Πάνο ο Λάγιος! Τότε που είχαν έρθει ο Βολφ Μπίρμαν και ο Μουστακί – το ’78 νομίζω – υπάρχει φωτογραφία και με τη Μαρίζα Κωχ που είχε τραγουδήσει μαζί μας. Εδώ να σας πω ότι το ’84 ο Πάνος δέχτηκε να συμμετάσχει στο Φεστιβάλ Τραγουδιού Θεσσαλονίκης, γιατί η επιτροπή ήταν τρομερά αξιόλογη: Ο Μαυρουδής, η Γαλάνη, η Παΐζη. Ο Μαυρουδής τον είχε προτρέψει να στείλει τραγούδι του. Το είπε ο Πάνος συνοδεία του Λώλη στις κιθάρες τους και τελικά το βγάλανε εκτός συναγωνισμού το κομμάτι, για να βγάλουν οι Μικρούτσικοι – όπως μάθαμε εκ των υστέρων – πρώτη τη Σοφία Βόσσου! Την επόμενη μέρα, ο κόσμος που είχε δει το τραγούδι από την τηλεόραση, γιουχάιζε για την αδικία! «Δεν πειράζει» έλεγε ο Πάνος, «ας βγουν τα νέα παιδιά μπροστά, η Βόσσου είναι καλή τραγουδίστρια»!
Μα δεν είχε τραγουδήσει μαζί του η Σοφία Βόσσου;
Η Βόσσου ερχόταν με τους γονείς της στη «Λήδρα» τότε, ένα παχουλό καλό κοριτσάκι. Είχε έναν πατέρα αυστηρό στρατιωτικό, κάναμε παρέα, ερχόταν και τα λέγαμε. Μου είχε κάνει μάλιστα και μαθήματα πιάνου. Την ανεβάζαμε καμιά φορά κι έλεγε τραγούδια στο πιάνο. Η Σοφία ήταν καλή φωνή και καλός άνθρωπος! Με τα χρόνια χαθήκαμε, αλλά ξέρω ότι παραμένει καλό παιδί.
Πρόσφατα παραβρέθηκα στη γιορτή της Καίτης Γκρέυ. Ξέρετε ότι έβαζε και ξανάβαζε ν’ ακούσουμε το βινύλιο της με τον Πάνο Τζαβέλλα; Απίστευτο!
Πρώτα έγινε αυτός ο δίσκος και μετά κάναμε δυο συναυλίες στο Λυκαβηττό με την Καίτη Γκρέυ μαζί μας. Μπράβο της που τό’χει φυλάξει εκείνο το βινύλιο! Τι είχε γίνει τότε, χαμός! Πριν, βέβαια, σε άλλες εταιρείες, μικρότερες, είχαν βγει κι άλλοι δίσκοι του Πάνου. Με τη ΜΙΝΟΣ ειλικρινά δεν ξέρω γιατί δεν συνέχισε, ίσως να μην τον ήθελαν κι αυτοί πια. Απ’ την άλλη έγραφε και διάφορα τραγούδια, διαφορετικά: Λυρικά, επικά, ζεϊμπέκικα, μπαλάντες, δεν θα τον έλεγες μονοδιάστατο συνθέτη.
Με το ΠΑΣΟΚ είπατε πριν πως η λογοκρισία σταμάτησε. Άλλαξαν κι αλλού τα πράγματα, προς το καλύτερο, για τον Τζαβέλλα;
Μα δυο φορές είχαμε πάει στο Καστρί που ήθελε ο Παπανδρέου να τον έκανε βουλευτή Κοζάνης. Ο Πάνος δεν δέχτηκε! Έλεγε «Εγώ είμαι ένας απλός τραγουδοποιός και αντιστασιακός, δεν κάνω για πολιτική»…Θυμάμαι σαν τώρα τον Παπανδρέου να μας μιλάει καθισμένος σε ένα μεγάλο γραφείο. Είχε περάσει και η Μαργαρίτα να μας χαιρετίσει όλο ευγένεια. Τον αγαπούσε πολύ ο Ανδρέας κι αν δεν είχε έρθει ποτέ σε μπουάτ, είχε έρθει σε κάποια συνεστίαση – εκδήλωση που τραγουδήσαμε. Τότε παίζαμε σε όλες τις κομματικές νεολαίες, στου ΚΚΕ Εσωτερικού και στου Ρήγα φυσικά, αλλά και πολύ συχνά στου ΠΑΣΟΚ. Ξέρετε τι έλεγαν οι νεολαίοι; «Αυτός που μας ζητάει τα λιγότερα χρήματα είναι ο Τζαβέλλας»…Είχε γραφτεί αυτό κιόλας!
Η περίπτωση του Τζαβέλλα, ξέρετε, έχει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον λόγω και μιας ξώφαλτσης σχέσης του με τη δισκογραφία.
Έτσι είναι. Δεν πήγαινε ποτέ να παρακαλέσει κανέναν! Μόνο την Καίτη Γκρέυ είχε θερμοπαρακαλέσει να τον τραγουδήσει, γιατί τη λάτρευε! Τη Γκρέυ και τον Καζαντζίδη, γι’ αυτό και σ’ ένα τραγούδι του λέει: «Ο Στέλιος και η Γκρέυ ειν’ ο λαός που κλαίει»! Και ο Διονυσίου του άρεσε! Πήγαμε μια φορά, του δώσαμε τραγούδια, του άρεσαν του Στράτου, αλλά δεν τον άφησε η εταιρεία του να τα πει.
Φαντάζομαι τι ιστορίες θά’χετε ακούσει από τον Τζαβέλλα, κυρία Παπαδοπούλου.
Πάρα πολλές…Τόσα πού’χω ακούσει, είναι σαν να τά’χω ζήσει. Καμιά φορά σκεφτόμουν «Τά’χω ξανακούσει αυτά», αλλά χαιρόμουν να τον βλέπω να μιλάει στους νέους και στο κοινό μας. Βασικά ο Πάνος με νεολαία ήθελε να κάνει παρέα, «Με τη γενιά μου, δεν θέλω» μου έλεγε. Ακούστε μια ιστορία που είχε πει ένα βράδυ στον κόσμο: «Είμαι στις φυλακές Κέρκυρας. Το χάραμα, πριν βγει ο ήλιος, ακούμε μια φωνή κάποιου που τον πηγαίνανε για εκτέλεση: ”Γεια σας, αδέρφια, και μην ξεχάσετε να πείτε χαιρετίσματα στον Μενέλαο που μού’κανε παρέα όλη νύχτα”. Διάβαζε Λουντέμη την τελευταία βραδιά της ζωής του και βρήκαμε μετά τσακισμένη τη σελίδα στο βιβλίο την ώρα που ήρθαν και τον πήρανε”». Τα είπε αυτά ο Πάνος και πέφτει νεκρική σιγή στην αίθουσα. Γυρνάμε όλοι και βλέπουμε έναν άνθρωπο να κρατάει το πρόσωπο του μες τα χέρια του και να κλαίει. Ήταν ο Μενέλαος Λουντέμης! Είχε έρθει να μας δει στη μπουάτ και λίγο καιρό μετά, πέθανε…
Ποιο ήταν το οικογενειακό background αυτού του ανθρώπου; Ο ίδιος ήταν πάμφτωχος, είπατε, το ίδιο και η οικογένεια του;
Ο πατέρας του ήταν από τη Βέροια και από καθόλου φτωχή οικογένεια, αφού είχε σπουδάσει μηχανικός στο εξωτερικό. Γύρισε, έπιασε δουλειά σ’ ένα εργοστάσιο στην Κοζάνη κι εκεί γνώρισε την «Κατερινούλα», όπως έλεγε ο Πάνος τη μάνα του. Την είχα γνωρίσει κι εγώ! Πηγαίναμε με τον Πάνο στην Κοζάνη μες τα χιόνια κι έβγαινε στο δρόμο και μας έστελνε φιλιά η καημένη…Ο Πάνος είχε άλλα δύο αδέρφια. Έναν μεγαλύτερο αδερφό, που πέθανε το ’85 και που του σκάλιζα τα παλιά μπαούλα με τις φωτογραφίες. «Τι κάνεις εδώ, ρε ζούταβο;» μου έλεγε…Γλυκύτατος άνθρωπος…Ο άλλος του αδερφός, ο Στέφανος, ο πιο μικρός, είναι ακόμα εν ζωή. Αριστεροί όλοι, αλλά τη ζωή του στον αγώνα ο Πάνος την έδωσε!
Και νωρίς – νωρίς ως ΕΠΟΝίτης.
Και στην Κοζάνη, στο βουνό, ποτέ στην Αθήνα! Νεαρούλης ήταν σύνδεσμος της ΕΠΟΝ με τη Θεσσαλονίκη. Να σας πω και μία ιστορία άγνωστη με τον Τσιτσάνη! Την είχαμε πει στην κόρη του Τσιτσάνη, τη Βικτωρία, κι έκλαιγε…Τότε ο Πάνος που ακόμη είχε δυο πόδια, πήγαινε στη Θεσσαλονίκη να βρει τους συντρόφους του και στα κλεφτά άκουγε τον Τσιτσάνη στο «Ουζερί Τσιτσάνης». Χόρευε πολύ ωραίο ζεϊμπέκικο και ο Τσιτσάνης του φώναζε: «Έλα να χορέψει το παλικαράκι». Ήταν και πολύ ωραίο αγόρι ο Πάνος, αδύνατος, πολύ ψιλός. Την κόρη του, που τότε θα ήταν πέντε χρονών, ο Τσιτσάνης την ανέβαζε πάνω σ’ ένα τραπέζι και τη μάθαινε να χορεύει.
Τον ίδιο καιρό δεν θά’χε καμία σχέση με τη μουσική ως δημιουργός.
Καμία, ναι. Εκτός κι αν θυμηθούμε το ότι μ’ ένα φίλο του πιάνανε τις κιθάρες και πηγαίναν να κάνουν καντάδα στους φυλακισμένους! Έτσι έφαγε και το πρώτο του ξύλο, τον συνέλαβαν που τραγουδούσε σε κρατούμενους!
Για καντάδα σε φυλακισμένους ομολογώ πως δεν έχω ξανακούσει.
Η ζωή του δεν ήταν, δυστυχώς, μόνο καντάδες…Γίνεται ο Εμφύλιος και είναι αντάρτης με το Δημοκρατικό Στρατό. Στο βουνό ήταν μαζί με τους γονείς του Σπύρου του Χαλβατζή. Επειδή η μάνα του Σπύρου κουραζόταν, την αδερφή του, μωρό, την έδινε στον Πάνο να την κουβαλάει στις πεζοπορίες στο βουνό. Φανταστείτε, στις βουνοκορφές με τα τουφέκια στον ώμο νάχουν αγκαλιά το μωρό και να του κλείνουν και το στόμα για να μη φωνάζει…Ο Πάνος τραυματίζεται. Τον πιάνουν και τον πάνε στην Κοζάνη. Θα μπορούσαν απλά να του έβγαζαν τη σφαίρα και να μην του έκοβαν το πόδι, αλλά του το κόψανε! Σκέψου νά’σαι 23 ετών, να βράζει το αίμα σου και να σου κόβουν το πόδι, ενώ μπορούσαν να το σώσουν. Δεν ήταν να πεις ότι είχε πάθει γάγγραινα…«Όταν ξύπνησα» μου έλεγε ο Πάνος, «είχα ένα πιστόλι στον κρόταφο μου. Ήταν του ασφαλίτη της Κοζάνης»! Εκεί τον ήξεραν ως «Μπανανή», αυτό ήταν το χαϊδευτικό του. «Τι κατάλαβες, Μπανανή, που δεν καθόσουν ήσυχος; Σ’ αρέσει τώρα όπως κατάντησες;» του έλεγαν οι φασίστες. Τον πήρανε και τον βάλανε σ’ ένα ξύλινο φορείο. Τον περιέφεραν στην πλατεία της Κοζάνης και τον έφτυναν…Σκέψου να βλέπει την εικόνα αυτή η μάνα του…Ύστερα άρχισαν οι φυλακές…Τις γύρισε όλες τις φυλακές με φρικτά βασανιστήρια. Βρισκόταν στις φυλακές της Κεφαλλονιάς όταν έγινε ο μεγάλος σεισμός στη δεκαετία του 1950. Τους έλεγαν οι κρατούμενοι: «Βγάλτε μας, θα πέσει η φυλακή». Απ’ έξω ο κόσμος, τα ίδια, φώναζε «Βγάλτε τους κρατούμενους»…Του αρχιφύλακα, ένα καθίκι, ένας απάνθρωπος, όχι απλά φασίστας, του έλεγαν «Βρε, βγάλε μας έξω, θα πεθάνεις κι εσύ μαζί μας»! «Όχι, θα το σκάσετε» τους έλεγε. «Που να πάμε να το σκάσουμε;»…Πήραν λοιπόν οι κρατούμενοι σύρμα, μαζί κι ο Πάνος, κι έφτιαξαν συρματόπλεγμα για να του δείξουν ότι δεν προτίθενται να το σκάσουν. Ύστερα από ένα δεκάλεπτο η φυλακή κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος από μετασεισμό!
Τι φοβερά πράγματα μού λέτε, κυρία Παπαδοπούλου. Πόσο σας ευχαριστώ…
Του Πάνου ιστορίες σας λέω, όχι δικές μου!
Ξέρετε, ο Τζαβέλλας έχει φύγει πια, αλλά εσείς που ζήσατε για δεκαετίες μαζί του, τον εκπροσωπείτε απόλυτα.
Σε άλλες φυλακές που τον είχαν, έλεγε «Τρώγαμε φακές με κρέας». Τι ήταν το κρέας; Σκουλήκια! Κι απ’ την άλλη, μέσα στις αντίξοες αυτές συνθήκες, ο Πάνος έγραφε θεατρικά σκετς και τραγούδια. Καταδικασμένος τρεις φορές σε θάνατο, αρρώστησε σοβαρά από ενδαρτηρίτιδα, αλλιώς δεν θά’βγαινε το ’59. Ίσαμε τότε ζούσε μες την αγωνία, άνοιγε η πόρτα του κελιού και δεν ήξερε ποιον θα πάρουν για εκτέλεση. Ξέρετε τι είναι η αγωνία του θανάτου; Χειρότερο πράγμα δεν υπάρχει! Από τις πολλές κακουχίες έκλεισαν οι αρτηρίες του. Κινδύνευε να του κόψουν όλα τα μέλη του. Τους έλεγε ότι πονάει, ανήμπορος να περπατήσει. Σερνόταν…Οι άλλοι συγκρατούμενοι, να το πούμε κι αυτό, δεν τον πίστευαν. «Λες ψέματα για να βγεις» του λέγανε…Το ’59 τον πετάνε έξω, σα σκυλί, για να μην πεθάνει μες τη φυλακή. Που να πήγαινε, ένα χωριατόπαιδο άρρωστο στην Αθήνα; Δεν είχε κανέναν! Τον βλέπουν απ’ απέναντι οι γυναίκες πολιτικές κρατούμενοι απ’ του Αβέρωφ και φωνάζουν τους συντρόφους: «Ελάτε να τον μαζέψετε»! Τον πηγαίνουν στον «Άτλαντα» στη Σοφοκλέους που πρέπει να γίνει μουσείο σήμερα! Εκεί το ΚΚΕ πήγαινε για περίθαλψη τους άπορους κομμουνιστές ή αυτούς που ήταν ολομόναχοι στην Αθήνα. Έκατσε εκεί μερικούς μήνες με φρικτούς πόνους…Μια μέρα μ’ ένα σύντροφο του, που αυτός έπασχε από μυοπάθεια, είπαν να δουν όπερα στη Λυρική Σκηνή. Πάνε, αλλά πως πάνε; Να μη μπορούν να περπατήσουν και ο ένας να στηρίζει τον άλλον. Έφτασαν μια ώρα νωρίτερα γιατί θα πήγαιναν στο πάνω – πάνω διάζωμα, αφού είχαν κάτι λίγα λεφτά, και θα ανέβαιναν τα σκαλιά ένα – ένα με τον κώλο…Δεν τους άφηνε ο ταξιθέτης. «Βρε χριστιανέ, μας βλέπεις πως είμαστε, άσε μας ν’ ανεβούμε πριν έρθει ο κόσμος»…Τους άφησε τελικά. Ανέβηκαν, είδαν την παράσταση. Πως κατεβαίνουν μετά; Να είναι οι κυρίες με τις γούνες απ’ τη μια και απ’ την άλλη οι σακάτηδες οι κομμουνιστές που κατέβαιναν πάλι τα σκαλιά με τον κώλο. Τους κοιτούσαν, θυμόταν ο Πάνος, με ένα ύφος όλο περιφρόνηση! «Εκείνη τη στιγμή» μου έλεγε, «πόσο θά’θελα να είχα μια βόμβα να τους έριχνα»…Τέλος πάντων, λίγο πριν φύγει για τη Σοβιετική Ένωση, έζησε και σε μια σπηλιά στα Τουρκοβούνια. Ένας φίλος Κοζανίτης τον πήγε εκεί, του έδωσε μια κιθάρα και του πήγαινε φαγητό. Ένιωθε ελεύθερος ο Πάνος, έβλεπε ήλιο, του άρεσε. Έλα όμως που ο φίλος του θα έφευγε για δέκα μέρες. «Που θα μ’ αφήσεις εδώ;» του λέει ο Πάνος και του ζητάει να τον πάει στη Βάρκιζα, κοντά στη θάλασσα. Όλη μέρα ο Πάνος κολυμπούσε, διάβαζε, η καλύτερη του ήταν εκεί! Είχε και μια σύντροφο τότε, την Άννα, παλιά αγωνίστρια που δούλευε στο πρακτορείο Τας. Τον λάτρευε! Ένα βράδυ τον έψαχνε, αφού ένα μεγάλο κύμα του τά’χε πάρει όλα, φαγητά, σεντόνια, ως και τις πατερίτσες. Εκεί, λοιπόν, του ανακοινώθηκε ότι εγκρίθηκε η αίτηση του για να πάει στη Σοβιετική Ένωση το ’61.
Ως τι είχε κάνει αίτηση;
Ως άρρωστος. Το Κομμουνιστικό Κόμμα τον έστειλε στη Ρωσία για θεραπεία. Μα έτσι έζησε ο Πάνος, απ’ τις πολλές εγχειρήσεις που του έκαναν εκεί. Έτσι μπόρεσε και κρατήθηκε! Η ενδαρτηρίτιδα, να ξέρετε, είναι ανίατη ασθένεια…Έγινε καλά κατά ένα 60%. Τα ρώσικα τα ήξερε τέλεια και δεν τα έμαθε εκεί, αλλά από πριν μέσα στις φυλακές. Ήξερε μέχρι και ιδιωματισμούς ενώ έκανε και καμιά μετάφραση για να βγάλει μερικά λεφτά. Τρία χρόνια έμεινε εκεί, πηγαινοερχόμενος. Του είπαν να έμενε αν ήθελε. Του άρεσε και δεν του άρεσε…Δεν συμπαθούσε την υψηλόβαθμη σοβιετική νομενκλατούρα. Είχε και μεγάλο έρωτα με μια Ρωσίδα χορεύτρια. Τον είχαν αποδεχτεί οι δικοί της, του έλεγαν να του δώσουν αυτοκίνητο και να του βγάλουν σύνταξη. «Θέλω να γυρίσω στην πατρίδα μου» έλεγε ο Πάνος. Μια άλλη οικογένεια Ρώσων – άκου τώρα – ήθελε να τον υιοθετήσει, γιατί έμοιαζε πολύ στον γιο τους που είχε αυτοκτονήσει από ερωτική απογοήτευση! Οι Ρώσοι αγαπούσαν πάρα πολύ την Ελλάδα! Ένας του φιλούσε τα πόδια μια φορά…«Τα πόδια αυτά πατούσαν την Ακρόπολη» του έλεγε!
Μιλήστε μου λίγο και για τη γνωριμία του με τον Σοστακόβιτς.
Ο Πάνος δεν ήταν όλη μέρα στο κρεβάτι. Τον έβγαζαν έξω με το αναπηρικό αμαξίδιο, έπαιζε κιθάρα και μαζεύονταν οι νοσοκόμες. Δεν καταλάβαιναν τους στίχους του, αλλά κλαίγανε και πιθανώς να νόμισαν ότι κι αυτός ήταν ένας σπουδαίος Έλληνας μουσικός. Του λένε μια μέρα: «Θα έρθει εδώ ένας συνάδελφος σου»…«Ε, κάνας κιθαρίστας θά’ναι» σκέφτηκε ο Πάνος. «Ας έρθει, μιλάω και τα ρώσικα, θα ανταλλάξω και μερικές ενδιαφέρουσες κουβέντες με κάποιον». Έρχεται ο «συνάδελφος», ο Πάνος τον γνώρισε από φωτογραφίες της εποχής. «Είμαι ο Σοστακόβιτς» του είπε, κόκαλο ο Τζαβέλλας! Μίλησαν, αντάλλαξαν απόψεις και γι’ αυτό κράτησαν αλληλογραφία τα επόμενα χρόνια.
Όμορφα πράγματα ειν’ αυτά…
Ναι, αλλά πάλι έβλεπε πως οι Ρώσοι δεν έπαιρναν πρωτοβουλίες. Ότι έλεγε το κόμμα! Του πήγαιναν παπούτσια, τους έλεγε «Βρε παιδιά, είναι βαρύ παπούτσι, δε μπορώ να το φορέσω»…«Α, έτσι μας είπαν να σ’το κάνουμε» του απαντούσαν…Είχε όμως και τα καλά του! Είδε τόσο πολύ μπαλέτο εκεί, με προσκλήσεις από το Κομμουνιστικό Κόμμα, που μετά έλεγε εδώ: «Τι να βγω έξω να πάω να δω;» Στην Αθήνα πηγαίναμε μαζί σε πολλά θεατρικά, αλλά τα πιο εναλλακτικά. Είχαμε δει – εννοείται – όλες τις παραστάσεις στου Κουν. Εμείς είχαμε πολλή δουλειά μέχρι το ’80, δύο παραστάσεις κάθε μέρα. Αλλάξαμε μαγαζιά. Ήρθαμε στα Εξάρχεια, στον «Κλωβό» μαζί με τον Γιάννη Θωμόπουλο. Ένα άλλο μαγαζί, το λέγαμε «Περεστρόικα». Αρχές του ’90 παίζαμε στο μπαρ της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών στην Τοσίτσα. Τελευταίο μαγαζί που παίξαμε ήταν στου Ψυρρή. Το αντιστασιακό δεν υπήρχε πια, έλεγε ο Πάνος τα δικά του κι εγώ τραγουδούσα Θεοδωράκη, Χατζιδάκι και λαϊκά – έντεχνα με τον Στουραΐτη στο μπουζούκι. Σε όλα αυτά τα χρόνια κατά καιρούς έπαιζαν μαζί μας ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας – «τώρα βγαίνει ο Dylan με τα δικά του» τον προλόγιζε ο Πάνος -, ο Γιώργος Ζωγράφος, ο Γιώργος Μουφλουζέλης που πάντα είχε τον γιο του δίπλα του με ένα μπαγλαμαδάκι, ο Γιάννης «Bach» Σπυρόπουλος, ο Μάνος Αβαράκης στις φυσαρμόνικες. Μιαν άλλη φορά πάλι, είχαμε βρεθεί σε κοινή εκδήλωση με τη Φλέρυ Νταντωνάκη. Φόραγα εγώ ένα χειροποίητο κόσμημα, «Τι ωραίο που είναι» σχολίασε η Φλέρυ…Πόσο άσχημα ένιωσα μετά που δεν έβγαλα να της το δώσω, κάτι που συνήθιζα να κάνω!
Να σας ρωτήσω τώρα κάτι άλλο! Ας δεχτούμε ότι ο Πάνος Τζαβέλλας ήταν ο εμπνευστής της αναβίωσης του αντάρτικου στα 70s. Δεν πιστεύετε ότι έγινε μία κανονική εμπορευματοποίηση του είδους και μόδα εις βάρος τελικά του πρωτογενούς ελληνικού τραγουδιού; Ο Πουλικάκος μου είχε πει κάποτε πως πολλοί μουσικοί την «έκαναν» για εξωτερικό, διότι δεν τους πήγαινε αισθητικά η όλη φάση εδώ με τα αντάρτικα.
Τον Πουλικάκο τον είχε γνωρίσει μες τις φυλακές Αβέρωφ ο Πάνος, τότε που τον κυνηγούσαν για την υπόθεση με τη γυναίκα του. Τέλος πάντων, όχι, από τη μεριά του Πάνου δεν υπήρξε εμπορευματοποίηση. Το αντάρτικο ήτανε η ζωή του τού Πάνου και ήθελε να το δώσει στον κόσμο. Μόδα έγινε από το ΚΚΕ που μόλις είδε την επιτυχία με το δικό μας «Αντάρτικο λημέρι», έκανε το «Ταμπούρι» απέναντι. Εντάξει, δεν ξέρω αν τό’κανε για εμπορευματοποίηση, ίσως να ήθελε να μας κάνει αντιπερισπασμό, διότι ο Πάνος ήταν του ΚΚΕ Εσωτερικού. Έρχονταν και μας «τραβούσαν» όλες οι τηλεοράσεις των σοσιαλιστικών χωρών, η βουλγάρικη κλπ. Δεν μας ξανακαλούσαν ποτέ, αφού μετά πήγαιναν απ’ του ΚΚΕ και τους έλεγαν «Δεν είναι δικός μας αυτός»…Ε, έπαιρναν πλάνα από το «Ταμπούρι».
Αν και σήμερα ακούγονται έως και λίγο αστεία όλα αυτά, ποιοι τραγουδούσαν στο αντίπαλο «Ταμπούρι»;
Ήταν η Ματίνα η Μόσχοβη, που τραγουδούσε λίγο και με μας. Οι Κνίτες τραγουδούσαν βασικά, αλλά να πούμε κι ότι εμάς καθόλου δεν μας πείραζε αυτό. Ξανάρχονταν από μας μετά, έλεγαν «Πάμε στο ορίτζιναλ αντάρτικο, πού’ναι ο Τζαβέλλας». Και να σας πω κι ένα άλλο; Έρχονταν πολλοί, ο ένας έλεγε «Το κόμμα μας το Κομμουνιστικό», άλλος «Το Κόκκινο», άλλος «Το Σοσιαλιστικό». Ο Πάνος τους έλεγε «Μη φανατίζεστε! Εγώ θα λέω ”Το κόμμα μας το Ηρωικό” και κάντε ότι θέλετε»!
Με τα μακριά σγουρά μαλλιά του, πάντως, σε χίπη παρέπεμπε ο Τζαβέλλας ή έστω σε χιποκομμούνι!
Ο Πάνος είχε πυκνό μαλλί σε μεγάλη ηλικία, γιατί μες τη φυλακή τους τα ξύριζαν συνέχεια.Του άρεσε ο ελεύθερος χίπικος τρόπος ζωής και τα μαλλιά – μούσια των παλιών ανταρτών, όπως του άρεσαν και τα ταξίδια. Και που δεν ταξιδέψαμε μαζί με τον Πάνο! Μέχρι το Σινικό Τείχος φτάσαμε! Ο Πάνος ήθελε να ζήσει, μια και δεν είχε καλή νιότη. Ότι λεφτά βγάζαμε, στα ταξίδια τα τρώγαμε. Πήγαμε Ισπανία, Αίγυπτο, Θιβέτ, Μαρόκο, Ινδία δύο φορές! Μια χρονιά από ατυχία χάσαμε ένα ταξίδι στην Κούβα που το θέλαμε πολύ. Με τον Πάνο κάναμε πολιτικό γάμο το 1987 με κουμπάρο τον Λεωνίδα Κύρκο, παρουσία της Φωτεινής Πιπιλή που ήταν Αντιδήμαρχος Αθηνών τότε. Ευτυχώς που το κάναμε και σήμερα παίρνω τη σύνταξη του.
Με τα ναρκωτικά είχε κάποια σχέση;
Σεβόταν τους χασικλήδες, έλεγε «Από χασίσι δεν πέθανε κανείς, σε αντίθεση με την ηρωίνη»! Μην ξεχνάτε, είχε γνωρίσει πολλούς ποινικούς χασικλήδες μες τις φυλακές, που οι ποινικοί πάντα σέβονταν τρομερά τους πολιτικούς συγκρατούμενους. Είχαμε κι ένα λαϊκό παίκτη μαζί μας κάποτε που μας φλόμωνε! Πάμε να μπούμε στούντιο, ανάστατος αυτός! Είχε χάσει το χασίσι του κι έκανε φύλλο και φτερό τις παρτιτούρες. «Πήγαινε βρες του λίγο» λέει ο Πάνος σε έναν άλλο μουσικό, «γιατί αυτός δε θα μπορεί να παίξει σήμερα»…Ο Πάνος γενικά αγαπούσε όλους τους παράνομους και τους κυνηγημένους.
Τελικά, κυρία Παπαδοπούλου, ποια είναι η συμβολή του Πάνου Τζαβέλλα στην ελληνική μουσική;
Ήταν ο πρωτεργάτης του αντάρτικου τραγουδιού, όπως τό’χε αγαπήσει και ζήσει παράλληλα με το δημοτικό τραγούδι. Να το πω εγώ, όμως; Να μη μιλήσουν οι ειδήμονες καλύτερα;
Ήδη είπατε πάρα πολλά και σας ευχαριστώ για μία ακόμη φορά. Να είστε καλά.
Κι εσείς να είστε καλά, δικές μου όλες οι ευχαριστίες!
* Δέκα χρόνια χωρίς τον Πάνο Τζαβέλλα και δώδεκα σπουδαίοι ερμηνευτές ενώνουν τις φωνές τους και τραγουδούν για τον μουσικό αντάρτη, στη μουσική σκηνή Σφίγγα, την Τετάρτη 30 Ιανουαρίου. Τραγουδούν: Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Γιάννης Ζουγανέλης, Νατάσσα Μποφίλιου, Καλλιόπη Βέττα, Λάκης Χαλκιάς, Πάνος Μπούσαλης, Ηλίας Λογοθέτης, Νίκος Μποφίλιος, Σταύρος Ξένος, Νατάσα Παπαδόπουλου – Τζαβέλλα, Νίκος Λόλης και η Γιώτα Γιάννα.
** Ευχαριστούμε τη Νατάσα Παπαδοπούλου – Τζαβέλλα για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού από το αρχείο της
koutipandoras.gr
